Gwanwyn heb gŵn glas?

Gyda dyfodiad y gwanwyn yn y Deyrnas Unedig mae’r dyddiau’n mynd yn hirach, y planhigion yn adfywio ac mae adar mudol yn dychwelyd. O dan ddyfroedd (braidd yn gymylog) Cymru, mae’r gwanwyn hefyd yn nodi dyfodiad anifail mudol arall, y ci glas (Galeorhinus galeus). Credir bod y siarcod hyn yn gaeafu ger yr Azores a Gogledd Affrica cyn mudo i ddyfroedd arfordirol bas gogledd Ewrop bob gwanwyn. Mae pam maen nhw’n dychwelyd i’r ardaloedd hyn a pha gynefinoedd maen nhw’n eu defnyddio yn parhau i fod yn ychydig o ddirgelwch. Dyma beth mae Prosiect SIARC yn ceisio ei ddarganfod, ynghyd â physgotwyr hamdden a chapteiniaid cychod siarter. Yn benodol, ein nod yw deall a yw cŵn glas yn defnyddio dyfroedd gwarchodedig Ardal Cadwraeth Arbennig Pen Llŷn a’r Sarnau (PLAS SAC) fel ardal i baru neu roi genedigaeth. Mae nodi’r lleoliadau hollbwysig hyn yn hanfodol i lywio rheolaeth a sicrhau bod mesurau cadwraeth yn amddiffyn cŵn glas yn effeithiol pan fyddant yn fwyaf agored i niwed.

Sefyllfa fregus cŵn glas

Mae cŵn glas yn tyfu i hyd at ~200 cm o hyd ac fe’u rhestrir fel rhywogaeth sydd Mewn Perygl Difrifol ar Restr Goch yr IUCN o Rywogaethau mewn Perygl. Yn y DU, cafodd dal a glanio cŵn glas yn fasnachol ei wahardd yn 2008 a dim ond pysgotwyr hamdden sydd â chaniatâd i ddal y rhywogaeth bellach, ar yr amod eu bod yn eu rhyddhau ar ôl eu dal. Er bod y boblogaeth i bob golwg wedi sefydlogi, mae adferiad y boblogaeth yn gofyn am atgenhedlu llwyddiannus. Mae’r cylch atgenhedlu tair blynedd rhagdybiedig sydd gan gŵn glas, a’r ffaith eu bod yn araf yn aeddfedu, yn arafu adferiad, gan bwysleisio pwysigrwydd dod o hyd i leoliad mannau geni a pharu.

Mae trigolion a physgotwyr yn ACA PLAS yn adrodd eu bod wedi dal cŵn glas benyw beichiog ym mis Mai a mis Mehefin, gyda rhai ifanc yn cael eu gweld erbyn diwedd mis Gorffennaf. I brofi’r ddamcaniaeth bod yr ACA yn gweithredu fel ardal geni a meithrin, ein nod yw defnyddio samplau gwaed o siarcod sydd wedi’u dal i fesur hormonau atgenhedlu a mesur statws atgenhedlu. Ar y cyd ag astudiaeth telemetreg acwstig ehangach, ein nod oedd dal 20 o gŵn glas rhwng Mai a Mehefin ar gyfer tagio a samplu.

Tonnau gwres a hormonau

Roedd y gwaith maes cynnar ar ddechrau mis Mai yn llwyddiannus iawn – fe wnaethon ni ddal 6 o gŵn glas yn y tri diwrnod cyntaf (3 gwryw a 3 benyw) gyda maint corff yr anifeiliaid yn awgrymu eu bod i gyd wedi cyrraedd eu llawn dwf (amcangyfrifir bod cŵn glas llawn dwf yn cyrraedd hyd o 140cm). Fe wnaethon ni osod trosglwyddydd acwstig ar bob siarc, casglu samplau o’u meinwe ar gyfer dadansoddiad genetig, a chymryd samplau gwaed ar gyfer dadansoddi hormonau. Fe wnaeth tywydd cynnes, moroedd tawel, ac adroddiadau am siarcod mawr wedi’u dal gan bysgotwyr eraill godi gobeithion o ddod ar draws benywod beichiog yn ystod yr wythnosau dilynol.

Chwith: Pysgotwyr gwirfoddol yn dal cŵn glas gan ddefnyddio gwialen a lein. Canol: Arweinydd y prosiect, Dr Daniel Montgomery, yn tagio ci glas benyw llawn dwf. Dde: Sampl gwaed yn cael ei gymryd o gi glas i ddadansoddi hormonau atgenhedlu yn y dyfodol. Pob llun © Jake Davies

Fodd bynnag, fe wnaeth tywydd eithriadol o sych a chynnes ym mis Ebrill a mis Mai gynhesu dyfroedd Gogledd yr Iwerydd, gan arwain at ddatblygiad Ton Wres Forol ar arfordir gorllewinol y DU ac Iwerddon. Mae pysgotwyr lleol yn adrodd bod yr amodau hyn, tywydd tawel gyda dŵr clir a thymheredd uchel, fel arfer yn arwain at ddal llai o gŵn glas, a allai fod yn gysylltiedig â symudiadau i ddŵr dyfnach, oerach. Arweiniodd ein pythefnos nesaf o bysgota, yn ystod tymor lle dylai’r nifer fwyaf o gŵn glas fod yn cael eu dal, at ddim ond tri chi glas, ac ni welwyd unrhyw gŵn glas benyw llawn dwf.

Y cwch siarter Highlander II wrth bysgota am gŵn glas yn ystod tywydd poeth a thawel yn Ardal Cadwraeth Arbennig Pen Llŷn a'r Sarnau. Llun © Jake Davies

Ar ôl ail-drefnu ym mis Mehefin, fe wnaethon ni symud i’r de i Aberdyfi i weithio gydag un o’n capteiniaid siarter eraill. Arweiniodd newid yn y tywydd ddechrau mis Mehefin at wyntoedd cryfion a môr garw, ond yn ffodus fe wnaeth y tywydd ostegu digon ar gyfer dau ddiwrnod o bysgota. Ymddengys bod y tywydd oerach wedi dod â’r cŵn glas yn ôl i’r ACA gan i ni gael dalfeydd da ar y ddau ddiwrnod gyda chyfanswm o 23 o gŵn glas wedi’u dal! Yn ddiddorol, yn hytrach na’r benywod mawr yr oeddem yn eu targedu, fe wnaethon ni ddal nifer o gŵn glas gwryw llawn dwf. Roedd hyn yn cynnwys yr anifail mwyaf ar gyfer y prosiect hyd yn hyn (gwryw tua 170cm o hyd) yr oedd ganddo dag lloeren. Yn ffodus, daliwyd rhai siarcod benyw hefyd, ac yn ogystal â chasglu samplau gwaed o bob anifail, cafwyd data uwchsain gan 10 benyw.

Gwnaed sawl ymgais bellach i gasglu mwy o samplau ym mis Mehefin a mis Gorffennaf, ond yn anffodus cawsant eu rhwystro gan gyfuniad o broblemau mecanyddol gyda chychod siarter a thywydd gwael. Wrth i’r tymor maes ddod i ben, ein nod nawr yw dadansoddi proffiliau hormonau a data symudiadau yn y labordy. Bydd yn ddiddorol iawn gweld beth mae’r data yma’n ei ddatgelu am batrymau atgenhedlu cŵn glas a dod i ddeall a yw ACA PLAS yn fan lle mae cŵn glas yn paru neu’n rhoi genedigaeth.

Tîm tagio cŵn glas Prosiect SIARC. O'r chwith i'r dde: Ben Wray (Cyfoeth Naturiol Cymru), Charlie Bartlett (Capten y cwch siarter Mikatcha), Jake Davies (Prosiect SIARC, ZSL), Dr David Curnick (Labordy Ysglyfaethwyr Cefnforoedd, ZSL), Jake Lewis (pysgotwr gwirfoddol), Sarah Davies (Prosiect SIARC, ZSL), Dr Daniel Montgomery (Labordy Ysglyfaethwyr Cefnforoedd, ZSL). Ddim yn y llun, ein capten gwych arall Tony Bruce o'r cwch siarter Highlander II, aelodau eraill o Brosiect SIARC a gynorthwyodd gyda samplu cŵn glas, a'r pysgotwyr gwirfoddol eraill a helpodd gyda dal cŵn glas. Llun © Sarah Davies

Mae Prosiect SIARC yn rhaglen gydweithredol dan arweiniad Cymdeithas Sŵolegol Llundain a Cyfoeth Naturiol Cymru gyda chyllid gan Gronfa Rhwydweithiau Natur Llywodraeth Cymru, On The Edge, Sefydliad Moondance, The Fishmongers Company, a sefydliad Save Our Seas. I glywed mwy am ein gwaith, gallwch wrando ar bennod ddiweddaraf podlediad Wild Science ZSL.